KatastroikaNa het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in december 1991, stelden het IMF en de Wereldbank economische schoktherapie voor: terugtrekking van de alomtegenwoordige staat, privatisering van bedrijven, een vrije markt, vrije prijzen, vrije kapitaalstromen.
De gevolgen waren adembenemend: ineenstorting van de staat, de maffia aan de macht, hyperinflatie, voedseltekorten, implosie van de eens zo hoogwaardige industrie en een economie die tot ruilhandel verviel, zo memoreert Dirk Bezemer in deze column voor de Groene Amsterdammer. Dirk Bezemer |
|
Zal er door de draconische sancties een breedgedragen revolutie van binnenuit komen, die Poetin op de knieën dwingt? Rusland-kenners achten die kans klein. Volgens Hubert Smeets is Rusland verstoken van het sociaal kapitaal waarmee een tegenbeweging zou kunnen groeien. Schrijver Sana Valiulina greep terug op de Aard van de Rus. Die zou democratie, rechtsstaat en welvaart saai vinden, en meer op hebben met extremen, desnoods (of misschien wel liefst) met veel afzien en lijden.
Voor een wetenschappelijk onderbouwd antwoord zou je een soort proefopstelling moeten hebben. Een situatie waarin het qua politiek systeem alle kanten op kan – democratie, maar ook autocratie. Stel dat er in deze situatie zware ontberingen komen. Laten we zeggen: hyperinflatie, massawerkloosheid, voedseltekorten, ineenstorting van scholing, gezondheidszorg en andere vitale functies. Kortom, alles wat je van de zwaarste sancties zou mogen verwachten. Beweegt de Russische communis opinio dan richting democratie, volgens het ‘regime change door sancties’-scenario?
In feite weten we het antwoord al. Want deze proefopstelling is uiteraard precies wat Rusland in de jaren negentig doormaakte. Tegenwoordig bestaat er zoiets als experimentele economie, waarbij studenten bij een kopje koffie spelletjes met elkaar spelen of vragenlijstjes doorploegen. Maar dit was het echte werk. Geen enkel land heeft ooit zo’n experiment meegemaakt.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in december 1991 werd Boris Jeltsin president van de nieuwe Russische Federatie, een land met een ontluikende democratie en groeiend maatschappelijk middenveld. Tot zover de proefopstelling. In Collision and Collusion beschreef de Amerikaanse hoogleraar antropologie Janine Wedel het experiment. Adviseurs van het IMF en de Wereldbank stelden economische schoktherapie voor: terugtrekking van de alomtegenwoordige staat, privatisering van bedrijven, een vrije markt, vrije prijzen, vrije kapitaalstromen. De gevolgen waren adembenemend: ineenstorting van de staat, de maffia aan de macht, hyperinflatie, voedseltekorten, implosie van de eens zo hoogwaardige industrie en een economie die tot ruilhandel verviel.
De razendsnelle afname van welvaart en welzijn waren desastreus, en niet meer te vatten in conventionele termen als inkomensverlies en armoedegroei; het naakte bestaan voor de gemiddelde Rus stond op het spel. De Amsterdamse hoogleraar economie Michael Ellman publiceerde er in 1994 over onder de titel The Increase in Death and Disease under ‘Katastroika’. De perestrojka van Gorbatsjov, schreef hij, gevolgd door de ‘hervormingen’ onder Jeltsin, de oligarchen en hun westerse experts: het bleek een catastrofe te zijn. Toenemend alcoholisme en ondervoeding, een stijging in moorden en ongelukken, een grote difterie-uitbraak in 1990-1993, explosieve stijgingen in tuberculose en aids, massa-emigratie. De levensverwachting daalde van 70 jaar in 1988 naar 64 jaar in 1995. In 2000, met Poetin als president, was het nog steeds slechts 65 jaar. Het wordt dus de tweede keer binnen één mensenleven dat de Russen ongekende ontberingen tegemoet gaan. Weer op instigatie van ‘het Westen’, en weer in de verwachting, bij sommigen althans, dat dit zal leiden tot steun voor de pluralistische democratie.
Maar het liep toen heel anders. Want tijdens de perestrojka-jaren zat in Berlijn een KGB’er zich op te vreten. Niet zozeer vanwege de sociale kaalslag en de gezondheidscrisis. Wat Poetin echt onverteerbaar vond, was dat de voormalige supermacht zich niet meer op het internationale toneel kon laten gelden, zelfs niet in wat de Russen het ‘nabije buitenland’ noemen – de ring van voormalige sovjetstaten rondom Rusland, die volgens Poetin eigenlijk helemaal geen buitenland mag zijn. We weten nu waar deze gedachtegang eindigt: bij de bommen op Charkov en Marioepol en in de schuilkelders van Kiev.
Die zijn er dus ook omdat de gemiddelde Rus aan het einde van die desastreuze jaren negentig snakte naar het tegenovergestelde van de pluralistische democratie onder Jeltsin; naar een sterke man die alles weer goed maakt. Poetin deed dat. De levensverwachting in Rusland is nu 73 jaar. Poetin maakte Rusland stabiel, redelijk welvarend en totalitair. In 2022 is de sterke man niet meer weg te denken – zeker niet voor die oudere Rus die ‘katastroika’ aan den lijve heeft ondervonden.
Voor hem zal er maar één oplossing zijn voor economische ellende. Het gevaar is dat de sancties Poetin nog vaster in het zadel drukken.
Voor een wetenschappelijk onderbouwd antwoord zou je een soort proefopstelling moeten hebben. Een situatie waarin het qua politiek systeem alle kanten op kan – democratie, maar ook autocratie. Stel dat er in deze situatie zware ontberingen komen. Laten we zeggen: hyperinflatie, massawerkloosheid, voedseltekorten, ineenstorting van scholing, gezondheidszorg en andere vitale functies. Kortom, alles wat je van de zwaarste sancties zou mogen verwachten. Beweegt de Russische communis opinio dan richting democratie, volgens het ‘regime change door sancties’-scenario?
In feite weten we het antwoord al. Want deze proefopstelling is uiteraard precies wat Rusland in de jaren negentig doormaakte. Tegenwoordig bestaat er zoiets als experimentele economie, waarbij studenten bij een kopje koffie spelletjes met elkaar spelen of vragenlijstjes doorploegen. Maar dit was het echte werk. Geen enkel land heeft ooit zo’n experiment meegemaakt.
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in december 1991 werd Boris Jeltsin president van de nieuwe Russische Federatie, een land met een ontluikende democratie en groeiend maatschappelijk middenveld. Tot zover de proefopstelling. In Collision and Collusion beschreef de Amerikaanse hoogleraar antropologie Janine Wedel het experiment. Adviseurs van het IMF en de Wereldbank stelden economische schoktherapie voor: terugtrekking van de alomtegenwoordige staat, privatisering van bedrijven, een vrije markt, vrije prijzen, vrije kapitaalstromen. De gevolgen waren adembenemend: ineenstorting van de staat, de maffia aan de macht, hyperinflatie, voedseltekorten, implosie van de eens zo hoogwaardige industrie en een economie die tot ruilhandel verviel.
De razendsnelle afname van welvaart en welzijn waren desastreus, en niet meer te vatten in conventionele termen als inkomensverlies en armoedegroei; het naakte bestaan voor de gemiddelde Rus stond op het spel. De Amsterdamse hoogleraar economie Michael Ellman publiceerde er in 1994 over onder de titel The Increase in Death and Disease under ‘Katastroika’. De perestrojka van Gorbatsjov, schreef hij, gevolgd door de ‘hervormingen’ onder Jeltsin, de oligarchen en hun westerse experts: het bleek een catastrofe te zijn. Toenemend alcoholisme en ondervoeding, een stijging in moorden en ongelukken, een grote difterie-uitbraak in 1990-1993, explosieve stijgingen in tuberculose en aids, massa-emigratie. De levensverwachting daalde van 70 jaar in 1988 naar 64 jaar in 1995. In 2000, met Poetin als president, was het nog steeds slechts 65 jaar. Het wordt dus de tweede keer binnen één mensenleven dat de Russen ongekende ontberingen tegemoet gaan. Weer op instigatie van ‘het Westen’, en weer in de verwachting, bij sommigen althans, dat dit zal leiden tot steun voor de pluralistische democratie.
Maar het liep toen heel anders. Want tijdens de perestrojka-jaren zat in Berlijn een KGB’er zich op te vreten. Niet zozeer vanwege de sociale kaalslag en de gezondheidscrisis. Wat Poetin echt onverteerbaar vond, was dat de voormalige supermacht zich niet meer op het internationale toneel kon laten gelden, zelfs niet in wat de Russen het ‘nabije buitenland’ noemen – de ring van voormalige sovjetstaten rondom Rusland, die volgens Poetin eigenlijk helemaal geen buitenland mag zijn. We weten nu waar deze gedachtegang eindigt: bij de bommen op Charkov en Marioepol en in de schuilkelders van Kiev.
Die zijn er dus ook omdat de gemiddelde Rus aan het einde van die desastreuze jaren negentig snakte naar het tegenovergestelde van de pluralistische democratie onder Jeltsin; naar een sterke man die alles weer goed maakt. Poetin deed dat. De levensverwachting in Rusland is nu 73 jaar. Poetin maakte Rusland stabiel, redelijk welvarend en totalitair. In 2022 is de sterke man niet meer weg te denken – zeker niet voor die oudere Rus die ‘katastroika’ aan den lijve heeft ondervonden.
Voor hem zal er maar één oplossing zijn voor economische ellende. Het gevaar is dat de sancties Poetin nog vaster in het zadel drukken.
Dirk Bezemer is hoogleraar Economie van de Internationale Financiële Ontwikkeling in Groningen.
Deze column verscheen op 17 maart 2022 in nummer 11 van de Groene Amsterdammer.
Deze column verscheen op 17 maart 2022 in nummer 11 van de Groene Amsterdammer.