Bastiaan van Apeldoorn

Toespraak Bastiaan van Apeldoorn (Eerste Kamerlid SP)​

 
Bastiaan van Apeldoorn is Eerste Kamerlid van de SP en hoogleraar Geopolitiek. Hij hield onderstaand verhaal tijdens de actie van Stop de Oorlog Amsterdam op zaterdag 24 juni 2023 op het Spui in Amsterdam.
​Bekijk de opname van zijn speech.
 
Noot: In zijn verhaal refereert Bastiaan aan ‘de gebeurtenissen van vandaag’: 24 juni was de dag dat Wagner-baas Prigozjin met enkele duizenden manschappen besloot op te trekken naar Moskou.
 
Voor de vredesbeweging is deze oorlog een uitdaging.
Want voor het eerst sinds tientallen jaren hebben we niet te maken met een oorlog, althans niet in directe zin, van het Amerikaanse imperialisme. Logisch dat we daartegen waren, tegen de Irak-oorlog, tegen de Vietnamoorlog, voor wie dat nog meegemaakt heeft – ik niet bewust.
Daar waren we tegen omdat Nederland eraan meedeed.
 
Maar nu heb je te maken met het Russisch imperialisme. Natuurlijk zijn we daar ook hartstikke tegen. Maar hoe verhoud je je daar dan toe? En hoe verhoud je je tot Oekraïne, dat het slachtoffer is van het Russisch imperialisme? Dat stelt ons ook denk ik voor lastige vragen.
 
Ik heb een heel verhaaltje voorbereid, maar ik zit in mijn hoofd met de gebeurtenissen van vandaag, en van vannacht. En ik weet dat Guido daar straks meer over gaat zeggen, dus ik ga het kort houden.
Ik wil alleen maar zeggen, ik heb het er  in mijn toespraak over dat ik helaas niet per se optimistisch ben. En dat de gebeurtenissen van vandaag me niet per se optimistischer maken. Je hoopt natuurlijk dat het misschien het einde betekent van Poetin, en dat er dan ook misschien een einde komt aan de oorlog.
 
Maar we moeten niet vergeten dat de zogenaamde opstandelingen van Prigozjin, dat is niet het vredeskamp. En als het zou komen tot een burgeroorlog in Rusland, waar sommigen op speculeren, weet ik ook niet of dat gaat gebeuren, dan heb je te maken met een burgeroorlog in de grootste kernwapenmacht van de wereld. Dus dat stelt ook niet per se gerust.
Goed. Dat over de actualiteit van vandaag.
 
‘Geen cent voor het leger!’
Misschien eerst een persoonlijke noot.
Ik ben opgevoed door een vader die een principieel pacifist is. Dat is me met de paplepel ingegoten. Als wij met de auto in Drenthe - we woonden in Groningen – langs een kazerne reden, draaide hij altijd het raampje open en schreeuwde naar buiten ‘Geen man! Geen vrouw! Geen cent voor het leger!’
Dat zit er nog diep in bij mij.
 
Maar! Ik ben geen pacifist even zo goed. Maar het antimilitarisme zit er mij bij wel diep in.
Het idee dat oorlogen vaak, om niet te zeggen altijd, ook mede gevoerd worden om de machtspolitieke belangen van statelijke en private elites veilig te stellen. Van machthebbers die op veilige afstand mensen de oorlog in sturen, terwijl gewone jongens als kanonnenvoer dienen, en de bommen en granaten op gewone mensen, op mannen vrouwen en kinderen vallen.
 
En ik kan me ook een poster van Loesje herinneren: ‘Wat als er een oorlog uitbreekt, en niemand gaat ernaartoe’. En dat is misschien enerzijds voor Oekraïne een te simpele boodschap. Want de oorlog is naar hen toe gekomen, en dan moet je denk ik ook reageren. Dat is ook legitiem. Maar er zit tegelijkertijd ook een krachtige boodschap in.
 
Grote zorgen
Hoe het ook zij, naar deze huidige oorlog zijn wij, en met wij bedoel ik het Westen, en ook Nederland, wel naartoe gegaan. Althans niet met troepen, maar wel met massale wapensteun. Tot en met – straks – F16’s aan toe. Dat laatste is wat mij betreft en ook wat betreft mijn partij, de SP, een stap te ver. Een te risicovolle, escalerende stap.
 
Eerdere wapenleveranties hebben wij wel gesteund. Vanuit de Tweede Kamer – vanuit de Eerste Kamer gingen we daar niet over. Maar niet zonder twijfel en ook niet zonder zorg. Want ik maak mij grote zorgen.
 
En ik ben eerlijk gezegd somber gestemd over de kansen op vrede in Oekraïne en de gevolgen van deze oorlog en ook van de westerse reactie op de Russische agressie voor de kansen op veiligheid op het Europese continent, en wereldwijd op lange termijn.
 
Een van jullie eisen is ‘Geen wapenwedloop’, maar die is er al. En die gaat nog veel erger worden. Dat is in ieder geval een van de grote vrezen die ik heb.
 
Gevaarlijke logica
We zitten hier – ik geloof dat Harrie het had over de vredeslogica versus de oorlogslogica – we zitten hier helaas ook in Nederland, in een echte oorlogslogica. En in deze logica heeft de oorlog in Oekraïne iets onvermijdelijks waarbij we ons neer moeten leggen. Althans, Poetin is hem gestart, en nu moeten wij hem ook voeren tot het eind.
 
En het is ook onze oorlog, zo heeft premier Rutte meerdere malen gezegd. Ook al sturen wij dus geen troepen. Het is onze oorlog die wij moeten winnen en Rusland dus moet verliezen.
 
En ik hoop ook dat Rusland verliest en ik vind ook dat Rusland al zijn troepen moet terugtrekken. Maar ik vind het wel ook een gevaarlijke oorlogslogica als je zegt, we moeten doorgaan tot de overwinning en tot het verlies van Rusland, zonder dat je een idee hebt hoe die overwinning bereikt kan worden, hoe die overwinning eruit kan gaan zien, en hoe dat verliezen van Rusland eruit moet zien. En zonder je bewust te zijn van de risico’s van escalatie. Dus ik vind dat ook een gevaarlijke logica. Maar we zitten er helaas nog veel te veel in vast.
 
Stem van de vrede
En dat betekent dat de stem van vrede eigenlijk nauwelijks meer gehoord wordt in het publieke debat.
 
En die vredesstem is wat mij betreft niet de stem die Oekraïne ertoe oproept de wapens neer te leggen en de bezette gebieden op te geven, in ruil voor vrede.
En die vredesstem betekent ook niet dat we niet erkennen dat Oekraïne het recht heeft zichzelf te verdedigen. En dat andere landen ook het recht hebben Oekraïne daarbij te helpen.
Maar die stem van vrede is wat mij betreft wel de stem die luid blijft roepen, dat we steeds moeten blijven nadenken over hoe we een einde kunnen maken aan deze verschrikkelijke oorlog. Hoe het tot een wapenstilstand en onderhandelingen kan komen. En Oekraïne dan weer in vrede en veiligheid kan leven.
 
Maar ook – en daar wees ik net al op – hoe we uiteindelijke duurzame veiligheid in heel Europa, dus inclusief Rusland, kunnen bereiken. En dat is nu heel erg ver weg. Maar dat ontslaat ons niet van de plicht om daarover te blijven nadenken. En ons daar ook voor in te zetten.
 
En dat zou de Nederlandse regering ook moeten doen.
Maar dat doen ze helaas totaal niet
Die stem van vrede, wordt te weinig gehoord.
En daarom is het goed dat jullie hier elke maand staan.
En daarom sta ook ik hier vandaag.
Ik ben ook gevraagd door Guido om iets te zeggen over het politieke krachtenveld waarin deze oorlog zich bevindt.
 
Wereldvrede is in gevaar
Als woordvoerder buitenland voor de SP in de Senaat, ik ben ook nog hoogleraar Geopolitiek, is dat ook een beetje mijn terrein. Ik zal dat krachtenveld kort schetsen maar begin daarbij bij de wereld, dan iets over Europa, en dan Nederland.
 
Mijn korte samenvatting alvast: het is juist dat politieke krachtenveld en de analyse daarvan, dat mijn somber stemt. Somber met betrekking tot vrede in Oekraïne. Maar ook somber met betrekking tot de kansen op de wereldvrede.
 
Want ik denk dat de wereldvrede in decennia niet zoveel gevaar heeft gelopen als nu.
En wat betreft die wereld, ik had het net over Russisch imperialisme en daar is zeker sprake van.
 
Maar er is ook nog steeds, mensen, en dat is niet populair om te zeggen, zoiets als Amerikaans imperialisme. En er is ook zoiets als Chinees imperialisme. En deze oorlog is een aanvalsoorlog van Rusland enerzijds, en een verdedigingsoorlog van Oekraïne en de Oekraïners anderzijds. Maar het is ook, tegelijkertijd, een interimperialistische oorlog.

Het is ook een oorlog waar machtspolitieke Amerikaanse belangen mee gemoeid zijn. Met op de achtergrond China en de ontbrandende strijd tussen Amerika en China.
 
En dat wil niet zeggen dat we Oekraïne niet moeten steunen. Maar daar moeten we ons wel goed rekenschap van geven. Dat die andere belangen ook spelen.
 
Er zijn veel aanwijzingen dat een paar maanden na het uitbreken van de oorlog na de start van de Russische invasie in april 2021, er kansen waren op een wapenstilstand en op onderhandelingen. Dat Zelensky daartoe bereid was, dat er gesproken was over de Krim, de Donbass.
 
Maar dat de Britten en ook de Amerikanen toen hebben gezegd: dat gaan we niet doen! Want jullie staan sterk tegenover Rusland, en dit is niet het moment om te praten over vrede. Dit is een moment om door te gaan met onze steun, en we gaan jullie massaal steunen, en dit is onze kans zoals ook de Amerikaanse minister van Defensie zei, om Rusland, structureel, militair te verzwakken. En dan heb je het dus over een andere oorlog dan alleen maar een verdedigingsoorlog.
 
Slagveld als proeftuin voor Amerika
Als je kijkt naar Amerika, is het tegelijkertijd complex. Amerika is volop bij deze oorlog betrokken. Ik las vandaag nog een artikel in NRC over Artificial Intelligence, kunstmatige intelligentie, dat gaat de toekomst van de oorlog bepalen, helaas. Daar wordt het niet beter van, dan gaan we nog makkelijker op afstand mensen kunnen doden. Maar daar wordt nu volop al mee geëxperimenteerd. AI wordt volop getest op het slagveld van Oekraïne dat als een proeftuin dient voor de Amerikanen. En de Amerikanen gebruiken hun AI ook om targets, om doelwitten voor de Oekraïners uit te zoeken, dus die zijn diep betrokken in die oorlog.
 
Tegelijkertijd is de oorlog binnenlands niet populair. Is hij bij de Republikeinen niet populair. Is Trump ertegen. Is ie ver weg voor de Amerikanen. Het helpt in de strijd tegen China, maar het lijkt erop tegelijkertijd – en dat klinkt cynisch, maar dat biedt misschien ook kansen. Want als iemand uiteindelijk een einde kan maken aan deze oorlog, dan is dat ook Biden, dan is dat Amerika, die uiteindelijk een cruciale rol zal spelen aan de onderhandelingstafel. En het zal dan eerder van de Amerikanen komen, dan van de Europeanen.
 
Raar genoeg, hoewel wij er veel dichterbij zitten, maken de Amerikanen, die weliswaar oorlogszuchtig zijn denk ik, maar niet gek, zich meer zorgen over de risico’s van escalatie dan vele Europese politici binnen de NAVO. Joe BIden heeft gesproken over de risico’s van een nucleair Armageddon en dus het einde van de wereld.
 
‘Coalition of the willing’
Hier in Europa lijken we heel erg lichtvaardig te denken over dat risico van een kernoorlog. Hier in het Europese deel van de NAVO is eigenlijk die oorlogslogica het sterkst. En wordt het al snel als fout gezien, als je het hebt over de risico’s en escalatie, want dan zit je op de hand van Poetin en dan neem je kennelijk Poetins agressie niet serieus.
 
En dat is natuurlijk vooral het geval in delen van Oost-Europa, in Polen en in de Baltische Staten, om heel begrijpelijke redenen overigens historisch. Maar ook in het VK dat vanaf het begin af aan voorop heeft gelopen met eigenlijk de meest escalerende rol in deze oorlog.
 
Maar helaas bevindt Nederland zich, in toenemende mate, zich ook in dat kamp, in dat kamp van de haviken. En dan gaat het dus over: ‘We moeten niet alleen F16’s leveren, we moeten ook gaan praten over NAVO-lidmaatschap van Oekraine, en dan op korte termijn’. Hoe dat eruit moet gaan zien met een land dat in oorlog is, ik weet het niet. Het lijkt mij een waanzinnig plan. Maar het wordt steeds serieuzer besproken.
 
Er wordt in Oost-Europa zelfs gesproken over: ‘Ja, als de NAVO het dan niet kan doen, dan wij misschien individueel, in een ‘coalition of the willing’’- waar hebben we dat eerder gehoord? De Irak-oorlog. En dan zouden Polen, Baltische Staten, zouden troepen sturen naar Oekraïne. Nou dat is absoluut een recept voor de Derde Wereldoorlog. Totale waanzin! Maar er wordt serieus over gesproken.

Rusland en de Krim
Nederland schuift steeds meer op in die richting. We lopen voorop bij het leveren van F16’s. Kennelijk worden hierbij ook geen voorwaarden gesteld. Althans niet voorzover ik weet. De Tweede Kamer heeft er helemaal niks over te zeggen gehad. Ik ben bang dat de Tweede Kamer het in meerderheid zou steunen. Maar die wordt niks gevraagd, wat ook heel zorgelijk is vanuit democratisch oogpunt.

Maar wat als deze F16’s als die eind dit jaar of volgend jaar geleverd worden en de oorlog nog steeds gaande is en als die ook niet het verschil zullen maken wat nu gehoopt wordt.

Ik ben er ook voor dat Rusland dan denkt, nu gaan we verliezen en we tekenen voor de vrede. Maar voor Rusland, voor Poetin, en als misschien Poetin vervangen wordt door een andere hardliner en havik staat er ook heel veel op het spel. Aan prestige, aan machtspolitieke belangen. Aan nationalistische belangen.
 
De Krim, gaan ze bijvoorbeeld echt niet opgeven. Dat staat voor mij wel vast. En als die F16’s dan niet de oorlog kunnen beslechten, wat dan? Gaan we dan inderdaad toch richting het inzetten van troepen? Waar eindigt het? En zal Poetin niet ook voor die tijd al geëscaleerd hebben? Misschien wel nucleair?
 
Veel meer diplomatie
Het blijft wat mij betreft schokkend hoe weinig daarover nagedacht wordt. In Nederland, in Europa en in het Europese deel van de NAVO. Over dat risico van escalatie.
 
Want de oorlog zit in een patstelling. En ook als we F16’s in gaan zetten, dan zal Poetin vervolgens ook nog weer andere middelen inzetten. En daarmee komt er dus nog geen einde aan die oorlog. Er kan uiteindelijk alleen maar een einde komen aan die oorlog via diplomatie en via onderhandelingen.
 
Ik denk dat Nederland veel meer moet inzetten op diplomatie dan nu het geval is. We zullen moeten afwachten wat er in Moskou gebeurt. Het maakt mij niet per se optimistisch. Ik denk wel dat het een beslissende invloed kan hebben op die oorlog maar of het er beter op wordt dat weet ik niet. Maar ik wil niet somber eindigen. Want het feit dat wij hier allemaal staan dat stemt mij ook optimistisch. Dat betekent dat - ook als is het een kleine groep relatief, - dat juist ook in deze tijd nog steeds de stem van vrede gehoord wordt dus laat die alsjeblieft luid blijven klinken. Dank jullie wel!

Klik hier om te bewerken.