Henk Overbeek

Toespraak professor en oud-Kamerlid Henk Overbeek 

Henk Overbeek is voormalig hoogleraar internationale betrekkingen en oud-lid van de Eerste Kamer voor de SP. Tijdens de vredesactie op het Spui op 24 juli 2023 hield hij onderstaand verhaal over de historische achtergrond en de bredere geopolitieke context van de oorlog in Oekraïne.
​Het filmpje met z'n toespraak vind je hier.
 
Ik begint natuurlijk met de oorlog nu en het stadium waarin die oorlog zich bevindt.
Naar mijn indruk een bijzonder riskant stadium.
Aan alle kanten dreigt uitbreiding van de oorlog, escalatie, en dat is een dynamiek die bijna niet te stoppen is.
De aanvallen vanuit Oekraïne op de Krim, op Moskou, hoe begrijpelijk ze misschien ook zijn vanuit het perspectief van Oekraïne, betekenen een uitbreiding van de oorlog.
Ze betekenen ook dat Rusland zal opschalen in de oorlog.
We zien dat al gebeuren.
Geleidelijk aan wordt Belarus bij de oorlog betrokken.
Dreigementen over en weer naar Polen.
Een nieuwe taalwet in Letland.
De oorlog breidt zich geleidelijk aan steeds verder uit.
En dat is een bijzonder riskante onderneming.
 
Het is natuurlijk een oorlog met een lange geschiedenis.
En die kun je eigenlijk langs twee lijnen schetsen.
Het is aan de ene kant de eeuwenlange geschiedenis van de verhouding tussen Oekraïne en Rusland.
In het Tsarenrijk, in de Sovjet-Unie, en sinds de ontmanteling van de Sovjet-Unie.
Ik ga daar verder niet op in.
En ik ga er ook niet op in dat die oorlog ook, daarnaast, in het kader geplaatst moet worden van het einde van de Koude Oorlog, de ontmanteling van de Sovjet-Unie, de verhouding tussen Rusland en de NAVO sindsdien, en de westerse, met name de Amerikaanse politiek van uitbreiding van de NAVO.
Wat een van de factoren is geweest die ons hebben gebracht waar we nu zijn.
 
Bredere geopolitieke context
Maar die oorlog vindt ook plaats in een bredere geopolitieke context, en daar moet ik wat over zeggen.
Ik wil straks een paar opmerkingen maken op twee niveaus, op een soort van middenniveau, en op het mondiale niveau. En daar ga ik mee eindigen.
Die geopolitieke verschuivingen die op de achtergrond hier een rol spelen, worden niet veroorzaakt door de oorlog, uiteraard.
Maar de oorlog is een moment in die veel grotere processen van transformatie op wereldschaal.
 
Aan de ene kant is dat de verhouding tussen Rusland en China.
En aan de andere kant is dat de verhouding tussen de Verenigde Staten en Europa.
In beide gevallen heeft de oorlog ertoe geleid, en het proces enorm versneld, waarbij in die twee blokken enorme machtsverschuivingen plaatsvinden.
 
Tegen de achtergrond van de oorlog is Rusland veel afhankelijker geworden van China dan het ooit is geweest.
Vanuit het westen bezien zijn China en Rusland vier handen op een buik.
Maar dat is allerminst logisch als je naar de geschiedenis kijkt.
Het zijn twee landen die elkaar helemaal niet vertrouwen en vanuit de geschiedenis ook alle reden hebben om elkaar te wantrouwen.
Maar door de ontwikkeling van de oorlog en wat daaromheen plaatsvindt, worden zij steeds verder in elkaars armen gedreven.
Daarbij is China de bovenliggende partij.
Rusland wordt steeds afhankelijker van China.
 
Europa steeds afhankelijker van de VS
Aan de andere kant is er de verhouding tussen de Verenigde Staten en Europa.
En daar geldt eigenlijk hetzelfde verhaal.
In de context van deze oorlog zien we iets wat al langer gaande was, dat de krachtsverhouding tussen Europa en de Verenigde Staten enorm in het voordeel van de Verenigde Staten aan het verschuiven is.
Europa wordt, en heeft er ook voor gekozen, om zichzelf steeds afhankelijker van de Verenigde Staten te maken.
Op energiegebied, door de Russische gas en olie in te wisselen voor het Amerikaanse vloeibare gas, wat veel duurder is.
En op militair niveau, door weliswaar te kiezen voor militarisering van de Europese Unie, maar in een ondergeschikte positie ten opzichte van de NAVO en dus ten opzichte van de Verenigde Staten.
Ik zag van de week nog een staatje langskomen dat sinds 2000 of zo de omvang van de Europese economie gehalveerd is ten opzichte van die van de VS.
We zien dat het sterkst in Duitsland.
Vandaar dat we rustig kunnen zeggen, voor zover we kijken naar de verhouding tussen Europa en de Verenigde Staten, de Verenigde Staten zijn deze oorlog aan het winnen, op dat niveau.
 
En Europa betaalt de prijs.
Dit is nog maar het beginstadium.
Want als straks die oorlog een keer afgelopen is, als de Amerikanen besluiten het is genoeg geweest, we stoppen ermee, dan moet de Europese Unie de herbouw van Oekraïne financieren en Oekraïne integreren in de Europese Unie.
 
Dus aan de ene kant China, aan de andere kant de Verenigde Staten zijn deze oorlog aan het winnen.
Maar als je iets meer afstand neemt, zijn ze met elkaar in oorlog, China en de Verenigde Staten.
Dat is de ultieme oorlog van de 21e eeuw, de machtsstrijd, het machtsconflict, de strijd om de wereldheerschappij, tussen de Verenigde Staten en China.
Ik wil en kan geen voorspelling doen over hoe die confrontatie gaat aflopen.
Niemand kan voorspellen of en zo ja wanneer het tot een gewapend conflict tussen die twee grootmachten komt, en hoe dat dan uiteindelijk afloopt.
Op dit moment zou ik denken, de VS zijn nog steeds by far militair gezien de sterkste mogendheid, de Chinezen hebben geen kans om de Amerikanen daadwerkelijk te bedreigen.
Maar inmiddels zijn de Chinezen waarschijnlijk sterk genoeg om zich de Amerikanen wel van het lijf te houden.
Dus dat kan een hele bloedige en langdurige oorlog worden.
 
G7 versus BRICS
We kijken dus naar de machtsverhoudingen op mondiaal niveau tussen de VS en China.
Of misschien moeten we zeggen tussen de G7 – het collectieve Westen – en noem het maar even de BRICS – Brazilië, Rusland, India, China en South-Africa
Dat is niet in alle opzichten de beste vergelijking maar dat praat makkelijker.
G7 versus BRICS.
Dat is eigenlijk de confrontatie van de komende decennia.
En als je een lang termijn historisch perspectief neemt, dan is de uitkomst van de transformatieprocessen waar we mee te maken hebben eigenlijk onontkoombaar.
 
Als we teruggaan naar 1800, dan is het zo dat de omvang van de economie van de gezamenlijke BRICS-landen van toen, Brazilië en Zuid-Afrika waren toen weliswaar nog geen onafhankelijke landen, maar als je die verhoudingen neemt, dan waren de BRICS ongeveer twee en een half keer zo groot als het collectieve westen in 1800.
 
In 1950 was dat gereduceerd tot een derde van de omvang van de economie van de G7.
China, om dat voorbeeld maar te nemen, nog in 1800 was het Chinese aandeel in de wereldeconomie ongeveer dertig procent.
En dat is eeuwenlang ongeveer zo geweest.
In 1950 was het 5 procent.
Na wat de Chinezen noemen een eeuw van vernedering, beginnend met de Eerste Opiumoorlog in 1839 en eindigend met de vestiging van de Volksrepubliek in 1949.
 
We horen heel veel dat onze wereldorde op het spel staat.
Die fabuleuze door regels gereguleerde wereldorde.
Die wereldorde heeft een lange geschiedenis.
Die gaat terug eigenlijk zouden we kunnen zeggen tot 1492.
Want het is geen wereldorde, het is de Europese orde die aan de wereld is opgelegd.
Symbolisch startpunt 1492, ‘wij’ ontdekken Amerika.
De zeventiende eeuw wordt gekenmerkt door wat je kan noemen de ‘Pax Neerlandica’, daar is de doctrine van de vrije zee ontwikkeld.
Door de VOC en de ideoloog van de VOC, Hugo de Groot.
Dit om het monopolie van de Spanjaarden en Portugezen op de wereldzeeën te breken.
De negentiende eeuw, de eeuw van de ‘Pax Brittannica’.
De doctrine van laisser faire van de vrije economie, van de staat die zich terugtrekt uit de economie.
Allemaal bedoeld om het Britse industriële imperium vrije toegang tot de rest van de wereld te geven.
En dat is na 1945 in de twintigste eeuw in een nieuw jasje gestoken. Toen kregen we de Pax Americana.
De Amerikanen die eigenlijk de wereldorde dicteerden.
En de huidige internationale liberale orde is de orde die de Amerikanen en de Britten in 1945 creëerden.
 
Eindeloze reeks van schendingen
Nu staat die orde ter discussie.
En wij horen steeds maar dat Poetin, en Xi Jinping, dat die allemaal die orde bedreigen en dat dat zo vreselijk is.
Maar er zijn twee problemen met die liberale internationale orde, met de afspraken die daarin gemaakt zijn.
Ten eerste: het zijn onze afspraken, het zijn onze regels.
Niet hun regels.
En ten tweede: wij houden ons nooit aan de door ons geformuleerde regels, die gelden alleen voor anderen.
Als ik kijk naar het Amerikaanse optreden in de wereld…
Laten we de Koreaanse oorlog nog even de benefit of the doubt geven.
Maar even een paar markerende punten:
1953, de staatsgreep in Iran, waarbij een linkse democratisch gekozen regering opzij werd gezet omdat die de olie-industrie nationaliseerde.
We hebben de Vietnamoorlog gezien, we hebben de Kosovo-oorlog gezien, een illegale oorlog van de NAVO waaruit nieuwe staten zijn gecreëerd.
We hebben de Irak-oorlog gezien.
Het is een eindeloze reeks van schendingen van de regels die wij zelf aan de rest van de wereld opleggen.
 
Uiteindelijk is er in 2008 een breukpunt te signaleren.
De Chinezen hebben tot 2008 geprobeerd om met de Amerikanen tot een vergelijk te komen.
In de jaren 90 leek dat te lukken.
Clinton was er op uit om de Chinezen te betrekken als gelijkwaardige partner bij het runnen van de wereldeconomie.
Maar na 2000 is dat geleidelijk aan in verval geraakt.
En in antwoord op de financiële crisis hebben onder andere de Chinezen maar ook anderen geprobeerd in ruil voor extra geld wat ze aan het IMF en aan de crisisbestrijding ter beschikking wilden stellen, ook reëel stemrecht te verwerven in onder andere het IMF te verwerven
De Amerikanen en de Britten hebben gezegd, nee, dat gaan wij niet doen.
 
Tegenhanger van de NAVO
En toen hebben de Chinezen besloten, dan gaan wij onze eigen weg.
Als wij niet welkom zijn als gelijkwaardige partner in die liberale internationale orde, dan creëren wij onze eigen parallelle internationale orde.
En die krijgt geleidelijk aan vorm.
Met de AIIB – de Aziatische Infrastructuur Investeringsbank, met de Belt and Road de nieuwe zijderoute die de Chinezen – niet zonder problemen – aan het uitrollen zijn, de Sjanghai Samenwerkingsorganisatie.
Ik weet niet of veel mensen daarvan gehoord hebben.
In potentie een organisatie die als mondiale tegenhanger van de NAVO zou kunnen gaan opereren.
En de BRICS.
Dat samenwerkingsverband van Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika.
Ik heb een aantal jaren geroepen, dat gaat nooit wat voorstellen.
Die onderlinge tegenstellingen zijn zo groot, dat gaat nooit wat worden.
Misschien moet ik die woorden terug gaan nemen.
 
Want het afgelopen jaar zijn er steeds meer landen, zogenaamde nieuwe economieën, opkomende landen, die zich willen aansluiten bij het BRICS.
Die zich willen aansluiten bij de Sjanghai Samenwerkingsorganisatie.
Er ontstaat geleidelijk aan een nieuwe wereldorde waarin de G7, het collectieve Westen, komt te staan tegenover de rest van de wereld.
 
En in die confrontatie – ik heb al gezegd, ik durf niet te voorspellen hoe dat op middellange termijn in termen van militaire krachtsverhoudingen zich zal ontwikkelen – maar op langere termijn, op grond van demografische ontwikkelingen et cetera, kan er geen andere conclusie zijn dan dat de dagen van de Westerse internationale suprematie geteld zijn.
Tegen die achtergrond vindt deze oorlog plaats.
En over enkele decennia zullen onze nazaten waarschijnlijk zeggen: ‘Ja, die Oekraïne-oorlog. Toen werd duidelijk dat het einde van de Westerse heerschappij nabij was’.

Klik hier om te bewerken.